بررسي جايگاه اختراعات و اكتشافات در نقشه جامع علمي كشور

n1- ثبت و اعتبارسنجي مالكيت فكري در حوزۀ علم و فناوري در قوۀ مجريه؛
nثبت اختراع در اكثر قريب به اتفاق كشورها از آنجا كه پديده اي علمي و فناوري محسوب مي شود در قوه مجريه صورت مي گيرد. ليكن ثبت اختراع در ايران در قوه قضاييه انجام مي شود. در يكي از اقدامات پيشنهادي نقشه، ثبت و اعتبارسنجي اقلام مالكيت فكري به قوه مجريه محول شده است.
n2- ايجاد نظام ثبت اختراع امتحاني (اثباتي) در حوزه هاي اولويت دار؛
nدو نوع نظام ثبت اختراع در دنيا موجود است: نظام اعلامي و نظام بررسي ماهوي (اثباتي). در نظام اعلامي، ادارات ثبت اختراع بدون انجام بررسيهاي علمي و تخصصي صرفاً بر اساس ادعاي مخترع و فقط به شرط آنكه اختراع مزبور قبلاً توسط شخص حقيقي يا حقوقي ديگري ثبت نشده باشد، آن را ثبت مي كنند. در نظام اثباتي، آزمايشها و بررسيهاي متعددي در حضور متخصصان براي بررسي صحت يا سقم ادعاي مخترع صورت مي گيرد]۵ [. ثبت اختراع در ايران به صورت اعلامي صورت مي گيرد و بررسي و تأييد علمي آن، اختياري است. تأييد علمي اختراع توسط وزارت علوم، تحقيقات و فناوري و از طريق مراكز علمي و تحقيقاتي كشور صورت مي گيرد. اختراعاتي كه واجد شرايط اعلامي توسط كميته تخصصي ثبت اختراع باشند، براي ثبت در خارج از كشور تحت حمايت مالي قرار مي گيرند.
n3- اصلاح و ترميم و تكميل نظام پشتيبان ثبت اختراع و اكتشاف از جمله دفاتر خصوصي تنظيم و پيگيري حقوقي ثبت اختراع و اكتشاف، دفاتر خصوصي تحليل اختراع و اكتشاف؛ و مراكز اطلاع رساني فناوري؛
nدر نظام حقوقي ثبت اختراع در كشورهاي پيشرفته، مخترع به يك وكيل كه در فرآيند ثبت اختراع تخصص دارد مراجعه نموده و اين شخص به نيابت از مخترع، پيگيري حقوقي ثبت اختراع را با توجه به نوع نياز و درخواست او انجام مي دهد. اين امر براي پيشگيري از سردرگمي، تضييع حقوق مخترع و يا حتي عدم پرداخت هزينه غير ضروري براي مخترعان لازم مي باشد. در اين اقدام نقشه، پيشنهاد تشكيل دفاتري خصوصي داده شده است كه پيگيري حقوقي امور ثبت اختراع و اكتشاف را براي مخترعان انجام دهند. همچنين تأسيس دفاتري براي تحليل علمي و نوآوري اختراعات و انجام اطلاع¬رساني در اين حوزه پيشنهاد شده است. افزايش كيفيت اين فرايند با توجه به تخصصي بودن اين دفاتر پيش بيني مي شود.
n4- تقويت و ساماندهي قوانين و مقررات مالكيت فكري در عرصة مقالات علمي و كتب علمي و پايان نامه ها و ثبت اختراعات و نرم افزارهاي فني و تخصصي
nدر تشريح ضرورت اين راهبرد بايد گفت كشورها به دو دليل اصلي، قوانيني را جهت حمايت از مالكيت فكري وضع مي كنند. اول بيان قانوني حقوق معنوي و اقتصادي افراد خلاق در ارتباط با آنچه كه خلق مي كنند و حقوق عموم براي دسترسي به دستاورد اين افراد. دوم توسعه و ترويج خلاقيتها و گسترش و كاربردي كردن نتايج آنها و نيز تشويق تجارت منصفانه كه در رشد اقتصادي و اجتماعي مؤثر خواهد بود.
nحمايت قوي و مؤثر از حقوق مالكيت فكري، سنگ بنايي است براي ايجاد سرمايه گذاري سالم در تحقيقات، علم و فناوري كه يك رشته مزاياي بلندمدت اقتصادي به دنبال دارد. برخي از پيامدهاي اين حمايتها به قرار ذيل است:
n• پديد آمدن انگيزه براي نوآوري و در نتيجه ايجاد محيطي كه در آن به نوآوري پاداش داده مي شود
n• تشويق كشف روشهايي براي توليد و توزيع فرآوردههاي موجود با هزينه كمتر
n• دعوت به عرضه محصولات، دانش فني و خدمات جديد، كم خطر و مؤثر
n• ايجاد انگيزه براي بازارهاي داخلي از طريق پذيرش و بهبود محصولات و فناوريهاي موجود و تشويق انتقال دانش فني
n• كارآفريني چه در صنايع پايه و چه در صنايع پشتيبان در تمامي سطوح اقتصاد
n• ايجاد نيروي كار باكيفيت بالاتر و با فن آشناتر در ارتباط با انتقال دانش فني از طريق آموزش ضمن كار
n• افزايش سرمايه هاي جديد كه مي توان آنها را به منظور توسعه اقتصادي به كار انداخت
n• تحقق پيشرفتهايي كه به ارتقاء سطح فناوري در سرتاسر جهان مدد خواهند رساند]۱ [.
nراهبرد كلان چهارم به نهادينه كردن مديريت دانش و ابتناي مديريت جامعه بر اخلاق و دانش بر اساس الگوهاي ايراني- اسلامي در نهادهاي علمي، اقتصادي، سياسي، اجتماعي، فرهنگي و دفاعي- امنيتي اشاره مي كند. يكي از اقداماتي كه در اين راهبرد وجود دارد عبارت است از تقويت و انسجام بخشي به نظام اطلاعات علمي و فناوري كشور با مأموريت استانداردسازي و اصلاح فرآيندهاي توليد، ثبت، داوري و سنجش و ايجاد بانك هاي اطلاعاتي يكپارچه براي رساله ها، پايان نامه ها، طرح هاي پژوهشي و فناوري، مقالات، مجلات و كتب علمي و اختراعات و اكتشافات پژوهشگران. متأسفانه در حوزه ثبت اختراعات و اكتشافات در كشور نظام اطلاعاتي و طبقه بندي ضعيفي حاكم است. به طور مثال آمارهايي كه در حوزه اختراعات در كشور استحصال مي شوند تنها شامل ارقام كمّي اظهارنامه هاي واصله و تعداد گواهي هاي قطعي صادر شده مي باشد. اين امر جستجوي بديع بودن اختراع را نيز با سختي مواجه مي نمايد. براي ثبت اختراع يا ثبت يك علامت تجاري يا طرح، خواه ملي يا بين المللي، جديد بودن و ادعاي مالكيت در آن درخواست، بررسي مي-شود. به همين منظور بايد حجم عظيمي از اطلاعات مورد كاوش قرار بگيرد. سازمان جهاني مالكيت فكري، نوعي از سيستم طبقه بندي (IPC ) را بر اساس گروه فناوري ارائه داده است كه اطلاعات مربوط به ابداعات و اختراعات را به ساختارهايي قابل مديريت تبديل نموده است. اين طبقه بندي توسط بسياري از كشورها كه حتي عضو توافقات مربوطه نيستند مورد استفاده واقع شده است. اين طبقه بندي به ترتيب به بخش، زيربخش، طبقه، طبقه فرعي، گروه اصلي و گروه فرعي تقسيم مي شود. هشت بخش عمده اين طبقه بندي عبارت اند از:
n• كالاهاي ضروري انسان شامل كشاورزي، مواد غذايي، كالاهاي خانگي يا شخصي، بهداشت و سرگرمي؛
n• عمليات اجرايي؛ حمل و نقل شامل كشتيراني، ترابري و …؛
n• شيمي و متالورژي؛
n• منسوجات و كاغذ؛
n• سازه هاي ثابت؛
n• مهندسي مكانيك، روشنايي؛ گرمايش؛ جنگ افزارها؛ انفجار؛
n• فيزيك؛
n• برق؛
nطبقه بنديهاي اختراعات ثبت شده، گروههاي فناوري پيشرفته را مشخص نمي كنند؛ اما ادارات سه گانه اروپا، آمريكا و ژاپن توافق كردند كه گروه¬هاي زير را به عنوان فناوري پيشرفته در نظر بگيرند:
n• رايانه و تجهيزات اتوماسيون كسب و كار؛
n• ميكرو ارگانيسمها و مهندسي ژنتيك؛
n• هوانوردي؛
n• فناوري ارتباطات؛
n• نيمه رساناها؛
n• ليزر؛
n
nراهبرد كلان نهم به تعامل فعال و اثرگذار در حوزة علم و فناوري با كشورهاي ديگر بهويژه كشورهاي منطقه و جهان اسلام اشاره دارد. يكي از اقداماتي كه براي تحقق اين راهبرد پيش بيني شده است حمايت از ارائه مقالات معتبر علمي در عرصه بينالمللي و ثبت اختراعات و اكتشافات مي باشد. در حوزه انتشارات علمي، راه اندازي پايگاه استنادي علوم جهان اسلام ISC به عنوان يك اقدام كلان قابل تقدير است ولي در حوزه اختراعات اقدام جدي مشاهده نمي شود. در حال حاضر برخي وزارتخانه ها از جمله وزارت علوم، تحقيقات و فناوري در صورت تأييد علمي يك اختراع، حمايت از ثبت بين المللي آن را به عهده مي گيرند. البته ذكر يك نكته لازم است با توجه به هزينه بالاي ثبت اختراع در سطح بين المللي، ثبت اختراع براي حمايت از حقوق مادي و معنوي آن و جلوگيري از نسخه برداري غيرقانوني، جهت توليد صنعتي آن اختراع و ورود آن به بازار مصرف صورت مي¬گيرد.
n
nنتيجه گيري
n«تعداد اختراعات و اكتشافات به ثبت رسيده به تفكيك ملي و بين المللي» از جمله شاخصهايي است كه در نقشه جامع علمي كشور به عنوان يكي از مهمترين شاخص هاي ارزيابي نظام نوآوري و فناوري در نظر گرفته شده است. توجه ويژه به نظام مالكيت فكري به صورت اعم و نظام ثبت اختراعات و اكتشافات به صورت اخص، گام مهمي در حمايت از تجاري سازي و توليد انبوه نوآوريهاي محققان و مخترعان كشور است. بدون وجود يك بستر حقوقي و قانوني قدرتمند و سالم، حلقه تجاري سازي فناوري تكميل نخواهد شد.
nمتأسفانه كشورهاي در حال توسعه، سهم قابل توجهي در آمار ثبت اختراعات دنيا ندارند و حتي بعضي از آنان، سهم بسيار ناچيزي را به خود اختصاص داده اند. اين امر نه فقط ضعف بسترهاي علمي و نوآوري را در اين كشورها نشان مي دهد، بلكه ضعف حضور اين كشورها را نيز در عرصة صنعت و توليد جهاني فناوري متذكر مي شود. در نتيجه با توجه به ضعف اين كشورها در عرصه صنعت و توليد، بالطبع حضور كمرنگ آنها در عرصة تجارت بين الملل نيز قابل پيش بيني خواهد بود. نكتة مثبت درباره ايران، وضعيت روبه رشد ثبت اختراعات داخلي آن است كه مي توان با برنامه ريزي و سرمايه گذاري مناسب در اين زمينه، هرچه بيشتر، شتاب اين رشد را افزايش داد.
nبراي ارتقاي وضعيت ثبت اختراعات كشور مبتني بر راهكارها و اقدامات پيش بيني شده در نقشه جامع علمي كشور، پيشنهادهاي زير مطرح مي گردند:
nالف) اجراي معاهدة بين المللي همكاري در ثبت اختراع (PCT) در كشور علاوه بر رويه داخلي ثبت اختراع
nبا الحاق به اين معاهده، امكان ثبت بين المللي اختراعات ايرانيان تنها با تسليم يك اظهارنامه بين المللي به اداره مالكيت صنعتي در تمامي كشورهاي عضو معاهده فراهم مي شود و اين امر با كمترين هزينه و پيچيدگي و استفاده از تخفيف پيش بيني شده براي كشورهاي در حال توسعه صورت مي گيرد.
nب) افزايش اعتبارات تحقيق و توسعه و حمايتهاي مادي و معنوي از نوآوريها، اختراعات و توليد فناوري
nج) ارتقاي وضعيت ثبت اختراعات كشور با:
n• به كارگيري تعداد متخصص لازم به عنوان كارشناس ثبت اختراع؛
n• راه اندازي دفاتر ثبت اختراع در همة استانهاي كشور؛
n• طراحي سايت اينترنتي ثبت اختراع و اطلاع رساني مناسب از طريق آن؛
n• ثبت ارجاعات مخترع به مقاله هاي علمي يا اختراعات ديگر در زمان ثبت يك اختراع؛
n• اجراي يك نظام طبقه بندي اختراعات ثبت شده طبق رشته هاي مختلف فناوري با سيستم كدگذاري آنها يا اجراي طبقه بندي بين المللي اختراعات ثبت شده؛
n• استخراج مستمر آمار داده هاي اختراعات ثبت شده در گروههاي مختلف فناوري و آمار ثبت اختراعات شركتها و انتشار آنها.
n
n
nمنابع
n1- افشارنيا سعيد و عباسي رسول (۱۳۸۵)، «بررسي وضعيت ثبت اختراع و انتشار مقاله¬هاي علمي در جمهوري اسلامي ايران»، هيئت نظارت و ارزيابي فرهنگي و علمي.
n2- عباسي رسول و سعيد افشارنيا (۱۳۸۶)، «بررسي تطبيقي وضعيت ثبت اختراع در ايران و ديگر كشورها»، فصلنامه رهيافت، ش۳۹٫
n3- سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران:
navailable at: http://www.irost.org/persian/ip/aboutus/view.asp?part=3
n4- سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران:
nhttp://www.irost.org/persian/ip/aboutus/view.asp?part=5#0 available at:
n5- راهنماي ثبت اختراع كشور، ستاد ويژه فناوري نانو:
navailable at: http://nano.ir/paper.php?PaperCode=313
n6- آشنايي مقدماتي با مفهوم ثبت اختراع، ستاد ويژه فناوري نانو:
navailable at: http://nano.ir/paper.php?PaperCode=312
n7- Compendium of patent statistics